ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ
Επιμέλεια Λευτέρη Ηλιάκη
Επιμέλεια Λευτέρη Ηλιάκη
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ένας από τους μεγαλύτερους πολιτικούς της νεότερης Ελλάδας, γεννήθηκε στις Μουρνιές Κυδωνίας στις 24 Αυγούστου (11 Αυγούστου με το παλιό ημερολόγιο) 1864. καταγόταν από την οικογένεια Κρέβατα της Σπάρτης που είχε πρωτοστατήσει στην εξέγερση του Ορλώφ, υποκινούμενη από τη Ρωσία. Μετά την κατάπνιξη της επανάστασης εκείνης δυο Κρεβατάδες σφάχτηκαν από τους Τούρκους. Ο Μπενιζέλος Κρεβατάς κατόρθωσε την τελευταία στιγμή να ξεφύγει και να περάσει στην Κρήτη για να γίνει τελικά γενάρχης των Μπενιζέλων ή Βενιζέλων, όπως μετονομάστηκαν οι απόγονοι των Κρεβατάδων κάνοντας το όνομα επίθετο.
Καθώς η Κρήτη ζούσε μόνιμα σε κατάσταση αναταραχής και Εθνικού ξεσηκωμού οι εξεγέρσεις διαδέχονταν η μία την άλλη η οικογένεια του Κυριάκου Βενιζέλου αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κρήτη κατά την επανάσταση του 1866 και εγκαταστάθηκε στη Σύρα, οπού ο Βενιζέλος τέλειωσε το δημοτικό σχολείο. Με τη χορήγηση αμνηστίας η οικογένεια Βενιζέλου επέστρεψε στην Κρήτη και εγκαταστάθηκε στα Χανιά όπου ο Ε.Β. τέλειωσε το ελληνικό σχολείο. Από νωρίς έδειξε ιδιαίτερα πνευματικά χαρίσματα, δίψα για μάθηση και ασυνήθιστη δύναμη για εργασία. Ξεχώρισε από όλους τους συμμαθητές του τόσο στο Ελληνικό όσο και στο Γυμνάσιο. Ακολούθησε πανεπιστημονικές σπουδές στη Νομική Σχολή Αθηνών και το 1886 αναγορεύθηκε σε διδάκτορας του Δικαίου.
Αρχίζει να δικηγορεί στα Χανιά ενώ συνάμα τον τραβά και η δημοσιογραφία. Το 1889 ήταν συνεκδότης με τον Φούμη, Ιάκωβο Μπάτσι και τον Πολωγεωργάκη της τοπικής εφημερίδας «Λευκά Όρη».
Αργότερα άρχισε να συνεργάζεται και με Αθηναϊκές εφημερίδες. Η δημοσιογραφική του σταδιοδρομία εγκαινιάστηκε με ένα άρθρο στα «Λευκά Όρ绨όπου κηρύσσει την ανάγκη της συμμαχίας των Χριστιανικών κρατών εναντίον της απολυταρχικής και Μαμεθανικής Τουρκίας. Ήταν μια πατριωτική και προοδευτική ιδέα εμπνευσμένη ίσως από τους οραματισμούς του Ρήγα. Ο φίλος και συνεργάτης του Ιωάννης Ηλιάκης, διευθυντής της εφημερίδας «Κήρυξ» που εκδόθηκε στις 7 του Δεκέμβρη θα γράψει ολόκληρο βιβλίο για την δημοσιογραφική του επίδοση με τον τίτλο «Ο Βενιζέλος δημοσιογράφος».
Οι διώξεις του Βενιζέλου για τη δημοσιογραφική του ενασχόληση και η ολιγοήμερη φυλάκισή του στις φυλακές του Ιτζεδίν δείχνουν τους αναμφισβήτητους δεσμούς του με την δημοσιογραφία. Αλλά οι δεσμοί του αυτοί ήταν περισσότερο πολιτικοί παρά επαγγελματικοί. Στην πραγματικότητα η πρώτη και μοναδική του αγάπη κι ο κύριος σκοπός της ζωής του ήταν η πολιτική.
Στην πολιτική και στο εθνικο-απελευθερωτικό κίνημα της Κρήτης αναδείχθηκε πολύ νωρίς και το 1889 εκλέγεται για πρώτη φορά βουλευτής Κυδωνιών σε ηλικία 25 χρόνων. Το 1897 θα εκλεγεί πάλι βουλευτής από μέρους του εθνικού φιλελεύθερου κόμματος που λέγονταν αλλιώς και κόμμα των ξυπόλυτων. Δεν εντάχθηκε όμως στην αριστερά, παρά στη δεξιά, μετριοπαθή πτέρυγα του.
Ήταν μια εποχή έντονου εθνικού και κοινωνικού αναβρασμού, αλλά σκληρών αγώνων και φοβερών δοκιμασιών και ταπεινώσεων για το λαό τόσο της Ελλάδας, όσο και της Κρήτης. Το 1889 η Τουρκία επεμβαίνει δυναμικά στην Κρήτη και ανακαλεί τα «προνόμια», δηλαδή τις σχετικές ελευθερίες που είχε υποχρεωθεί να παραχωρήσει στο λαό της Κρήτης με τη συνθήκη του Βερολίνου. Η έξαψη και η ανωμαλία κράτησαν ως το 1894 οπότε αποφασίστηκε να συγκληθεί συνέλευση, αλλά ματαιώθηκε από νέα επιδείνωση της εσωτερικής κατάστασης. Μετά τις σφαγές του 1896 η Κρήτη καταλήφθηκε από τον Ελληνικό στρατό και ενώ ξεδιπλώθηκε το 1897 η σημαία της Εθνικής επανάστασης και της Ένωσης στην Ελλάδα ξέσπασε ταυτόχρονα ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος. Ο Βενιζέλος στήνει τότε στρατόπεδο στο Ακρωτήρι με υψωμένη τη σημαία της Εθνικής Ελευθερίας και συντάσσει το ιστορικό ψήφισμα της Ένωσης με την Ελλάδα. Η περιοχή όμως του Ακρωτηρίου ανήκει στις προστάτιδες δυνάμεις και οι αντιπρόσωποί τους στην Κρήτη ενισχύοντας την Τουρκία και υποστηρίζοντας την τουρκική κατοχή διατάσσουν τους επαναστάτες να αποσυρθούν. Κι επειδή εκείνοι αρνήθηκαν οι στόλοι των Συμμάχων τους βομβαρδίζουν ανηλεώς. Ο Βενιζέλος τότε έγραψε το κείμενο μιας έντονης διαμαρτυρίας προς τους ναυάρχους των τριών «προστάτιδων» δυνάμεων. Κάτω απ΄ αυτές τις συνθήκες η επανάσταση του 1897 κατέληξε σε συμβιβασμό και η Κρήτη αντί να ενωθεί με την Ελλάδα αποκτά ένα ιδιότυπο καθεστώς αρμοστείας με πρώτο αρμοστή τον πρίγκιπα Γεώργιο δευτερότοκο γυιο του Γεωργίου Α΄.
Η αρμονική συνεργασία του Βενιζέλου με τον αντιδραστικό σκληροτράχηλο πρίγκιπα Γεώργιο δεν κράτησε για πολύ. Γρήγορα ο Βενιζέλος θα περάσει στην αντιπολίτευση που είχε με το μέρος της όχι μόνο το μαχητικότερο αλλά και το μέγιστο μέρος του ελληνικού πληθυσμού Αυτή η σύγκρουση που αρχίζει το 1901 θα αναπτύσσεται συνεχώς και κορυφώνεται με την επανάσταση του Θερίσου που εκδηλώθηκε στις 26 του Φλεβάρη του 1905 και κράτη σε 8 μήνες και στην οποία ο Βενιζέλος έπαιξε ένα από τους κύριους ρόλους. Αλλά προτού να φτάσουν τα πράγματα ως την επανάσταση που ανάγκασε τον πρίγκιπα να παραιτηθεί και να οριστεί αρμοστής ο Αλέξ. Ζαΐμης στις 18-9-1905 η παράταξη των ενωτικών πέρασε δύσκολες μέρες και σκληρές διώξεις. Ο ίδιος μάλιστα ο Βενιζέλος ταλαντεύτηκε και σκέπτηκε σοβαρά να εγκαταλείψει τον αγώνα, να αποσυρθεί γενικά από την πολιτική και να ξενιτευτεί φεύγοντας στην Αίγυπτο. Μόνο χάριν στις πιέσεις των φίλων του, που εκφράζανε τα αισθήματα της μεγάλης πλειοψηφείας του δίκαια ξεσηκωμένου Κρητικού λαού, αναγκάστηκε ο Βενιζέλος να παρατήσει το σχέδιο της προσωρινής φυγής του στην Αίγυπτο. Μετά την επανάσταση του Θερίσου η φήμη του Βενιζέλου πέταξε και απλώθηκε σε όλη την Ελλάδα σαν ενός πετυχημένου πολιτικού που ταίριαζε στις διαστάσεις όλης της χώρας και γι΄ αυτό και οι πρωτεργάτες του κινήματος στο Γουδί σκέφτηκαν να προσφύγουν στον επιτυχημένο επαναστάτη του Θερίσου και να του αναθέσουν την πολιτική ηγεσία του. Αν βέβαια η στρατιωτικοπολιτική εκείνη εξέγερση βρισκόταν σε γερά χέρια ριζοσπαστών επαναστατών και όχι συντηρητικών μεταρρυθμιστών, θα προχωρούσε το φυσικό της δρόμο και δεν θα χρειαζόταν να μετακαλέσει κανένα ηγέτη και σωτήρα. Είναι όμως ιστορικό γεγονός ότι ο Βενιζέλος ξεπέρασε το συντηρητικό συμβιβασμό και τη συμφιλιωτική διάθεση του Στρατιωτικού Συνδέσμου.
Είναι βεβαιωμένο ότι τόσο πολύ προχώρησε ο Βενιζέλος στο συμβιβασμό του και στην αντιδημοτική προσπάθεια να περισώσει το παλάτι και να ξαναφέρει το διωγμένο από το Γουδί πριγκηπολοϊ στο Στρατό και στη διοίκηση του κράτους, ώστε και αυτός ο συντηρητικός ηγέτης του Στρατιωτικού Συνδέσμου Νικόλαος Ζορμπάς του εκδήλωσε την απόλυτη αντίθεσή του «Εάν τους επαναφέρετε θα θερμάνετε στους κόλπους σας Εχίδνας, αι οποίαι μόλις αναζωογονηθούν θα δαγκάσουν πρώτον υμάς τον ζωοδότην και ευεργέτη τους. Εύχομαι να διαψευτώ ή να μην ευρίσκομαι εις την ζωήν δια να ιδώ τα θλιβερά αποτελέσματα, τα οποία η μακράν μου πείρα με κάνει να προβλέπω. Μην παραγνωρίζετε κύριε πρόεδρε, την μακράν πείραν 50 ετών, την οποίαν αποκτήσαμε, συζώντες με τους ανθρώπους αυτούς εν Ελλάδι. Φοβούμαι μήπως μιαν ημέρα δαγκάσουν όχι υμάς αλλά και τα ζωτικότερα συμφέροντα της χώρας αυτής».
Ο Βενιζέλος από την Κρήτη ακόμα είχε συλλάβει την ιδέα της Βαλκανικής συμμαχίας κι εργάστηκε πολύ γι΄ αυτήν όταν ήταν πρωθυπουργός. Και θάταν ευτύχημα για τους Βαλκανικούς λαούς η σύμπηξη της Βαλκανικής συμμαχίας Ελλάδας – Βουλγαρίας – Σερβίας – Τουρκίας του σουλτάνου. Θα ήταν μεγάλη ιστορική κατάκτηση, αν η πρόσκαιρη αυτή συμμαχία μετατρέπονταν σε μονιμότερη, σε σταθερή συμμαχία σ΄ ένα είδος βαλκανικής Δημοκρατικής Ομοσπονδίας. Και ήταν μεγάλο ατύχημα ότι, όχι μόνο διασπάστηκε γρήγορα η Βαλκανική συμμαχία αλλά ήρθαν στη θέση της αλληλοσπαραγμοί και αδελφοκτόνες συγκρούσεις που δεν ξέσπασαν τόσο πολύ αυθόρμητα από διαφωνίες και καυγάδες στη μοιρασιά, όσο συστηματικά οργανώθηκαν και διατηρήθηκαν από τις μεγάλες ιμπεριαλιστικές Δυνάμεις που για χάρη των ανόμων συμφερόντων τους ήθελαν τα Βαλκάνια να είναι χωρισμένα, να αλληλοτρώγονται και να αποτελούν μπαρουταποθήκη της Ευρώπης.
Το φιλελεύθερο – μοναρχικό ειδύλλιο που εξωτερικά εμφανίζονταν σαν γρανιτένια ενότητα δεν θα κρατήσει πολύ αλλά η ρήξη Βενιζέλου – Κωνσταντίνου δε θα γίνει για εσωτερικές αιτίες. Πίσω απ΄ αυτή τη σύγκρουση που θα πάρει σιγά – σιγά οξύτατη μορφή και θα έχει δραματικές συνέπειες για τη χώρα και το λαό είναι κρυμμένες οι αντιθέσεις συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων, αντιθέσεις που έχουν οδηγήσει πια στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο 1914 – 18. οι δυο συνασπισμοί χρειάζονται την Ελλάδα σαν «σύμμαχο» πιόνι στην τεράστια σκακιέρα τους.
Ο Βασιλιάς Κων/νος λόγω και της συγγένειας με τον Κάιζερ της Γερμανίας έπαιζε το παιγνίδι της ουδετερότητας, αλλά ουσιαστικά ήταν εναντίο της Αντάντ. Ο Βενιζέλος από την μεριά του ήταν θερμός υποστηρικτής της Αγγλογαλλικής συμμαχίας. Μολονότι θα αναγνωρίσει ο ίδιος στη Βουλή των Ελλήνων την ιδιοτέλεια όλων των μεγάλων Δυνάμεων της Δύσης, βρήκε κάποια δικαιολογία να ταχθεί με το μέρος της Αντάντ, υποστηρίζοντας ότι τα συμφέροντα της Αγγλίας και Γαλλίας ταυτίζονταν περισσότερο με τα δικά μας συμφέροντα. Επειδή όμως την πολιτική αυτή αντιστρατεύονταν ο Κων/νος παραιτείται, για να γίνουν εκλογές. Κερδίζει τις εκλογές και ο Βασιλιάς προχώρησε στο κατοπινό βήμα να παύσει το λαοπρόβλητο το πρωθυπουργό. Η ρήξη προχώρησε ως τα άκρα μέχρι τον αδελφοκτόνο σπαραγμό και το χωρισμό της Ελλάδας στα δύο. Στις 18 Αυγούστου 1915 ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη το κίνημα της Εθνικής Αμύνης. Ο Βενιζέλος βρίσκονταν ακόμα στην Αθήνα αλλά με την βοήθεια των Γάλλων θα φύγει μαζί με το ναύαρχο Κουντουριώτη και το στρατηγό Δαγκλή θα αποβιβαστούν στη Θεσσαλονίκη. Έτσι θα οριστικοποιηθεί το κράτος της Θεσσαλονίκης και θα επικυρωθεί η ισχύς του, αλλά κυρίως με ξένες λόγχες.
Σε φίλο του που του έκανε υπαινιγμό για την αναρρίχησή του στην εξουσία την περίοδο εκείνη με τα ξένα όπλα, λέγεται ότι ο Βενιζέλος απάντησε: «καλύτερα με τα ξένα όπλα παρά με το ξένο Χρυσίο». Φαίνεται ότι με αυτό ο Βενιζέλος εννοούσε το όργιο της εξαγοράς πολιτευομένων, δημοσιογράφων και αξιωματούχων από το γερμανικό Βαρόνο Σέγκ που πλήρωνε αδρά για να τους κάνει να αλλάζουν πολιτικές πεποιθήσεις, μέσα σε 24 ώρες.
Το χειρότερο από αυτό ήταν ο αποκλεισμός, η καταδίκη του Ελληνικού λαού στην πείνα ο πειθαναγκασμός του να πολεμήσει για ξένα συμφέροντα. Αυτή την ωμή αγγλογαλική επέμβαση την καταδίκασε απερίφραστα ο Βλαδίμηρος Ιλιτς Λένιν. «Πεθαίνουν από την πείνα μια ολόκληρη χώρα, ένα ολόκληρο λαό για να τον αναγκάσουν ν΄ αλλάξει πολιτική».
Ο αμείλικτος αγώνας των ξένων στην Ελλάδα σημαδεύτηκε με ορισμένα βίαια γεγονότα στο εσωτερικό, όπως η εκθρόνιση του Κων/νου και η διαδοχή του από το δευτερότοκο γυιό του Αλέξανδρο, αλλά κυρίως με την είσοδο της Ελλάδας στο πόλεμο και την παράτασή του σ΄ αυτήν πέραν από τη λήξη του διεθνώς. Πραγματικά επακόλουθα της ιμπεριαλιστικής αυτής επέμβασης στην Ελλάδα και της φιλοπόλεμης φιλοδυτικής πολιτικής ήταν αργότερα αποστολή ελληνικού εκστρατευτικού σώματος στην Ουκρανία το 1919 όπως και η τυχοδιωχτική εκστρατεία στη μικρά Ασία που στοίχισε στην χώρα μας 50 χιλιάδες νεκρούς, 70 χιλιάδες τραυματίες και τον ξεριζωμένο ενάμιση εκατομμυρίων Ελλήνων καλά εγκατεστημένων στην γύρω περιοχή της Σμύρνης. Οι αδιάλλακτοι μοναρχικοί οργάνωσαν σε συνέχεια δολοφονική απόπειρα στο Βενιζέλο στις 30 Ιούλη του 1920 στο Παρίσι στο σταθμό της Λυών και ο Βενιζέλος γλύτωσε τη ζωή του μ΄ ένα μόνο ελαφρό τραυματισμό.
Τρεις μήνες αργότερα ο Βενιζέλος ζήτησε και έγιναν εκλογές στις οποίες δεν εκλέχτηκε ούτε ο ίδιος Βουλευτής ούτε κανείς υποψήφιος βουλευτής του κόμματός του στην Κρήτη.
Η αιτία της δεινής εκλογικής ήττας και όχι η αφορμή ήταν ο δεκάχρονος πόλεμος και τα μεγάλα δεινά του. Ο Ελληνικός λαός ψήφισε ειρήνη, αποστράτευση το ίδιο κι ο Ελληνικός στρατός στην Μικρά Ασία. Αλλά οι αντίπαλοι του Βενιζέλου μολονότι κέρδισαν τις εκλογές με την υπόσχεση της ειρήνης συνέχισαν τον πόλεμο και οδήγησαν τη χώρα στη μικρασιάτικη καταστροφή.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
Στην κοινωνική πολιτική όπως αναγνωρίζουν όλοι οι καλοπροαίρετοι ιστορικοί οι υπηρεσίες που πρόσφερε ο Βενιζέλος και το κόμμα των φιλελευθέρων του οποίου ηγείτο, ήταν θετικές. Εκσυγχρόνισαν την κοινωνική νομοθεσία και πάρθηκαν ορισμένα θετικά μέτρα στις τάξεις των εργατών, των αγροτών και των υπαλλήλων.
Πριν από το 1910 δεν υπήρχαν στην Ελλάδα κοινωνικοί νόμοι που να κατοχύρωναν ορισμένα δικαιώματα για τους εργάτες και υπαλλήλους στις περισσότερες αν όχι σε όλες τις χώρες της Ευρώπης. Οι Έλληνες εργάτες και υπάλληλοι βρίσκονταν εκτεθειμένοι περισσότερο κι από τους συναδέλφους τους των γειτονικών βαλκανικών κρατών στην ασύδοτη εκμετάλλευση του κεφαλαίου. Δεν υπήρχαν σύγχρονοι νόμοι για την ίδρυση και λειτουργία των εργατικών σωματείων, για το δικαίωμα της απεργίας, για το 8ωρο, για την προειδοποίηση και την αποζημίωση των απολυόμενων εργατών.
Η κυβέρνηση του Βενιζέλου ήταν η πρώτη που ψήφισε παρόμοια μέτρα. Ήταν όμως υποχρεωμένη να το κάνει γιατί τα εργατικά και πλατύτερα, τα κοινωνικά ζητήματα, όχι μόνο υπήρχαν, αλλά είχαν τεθεί επιτάπητος με οξύτητα και δεν δέχονταν άλλη αναβολή. Έπειτα η λύση που δόθηκε δεν ήταν τόσο φιλεργατική, όσο ήταν φιλοαστική. Και μολονότι, όπως ο ίδιος ο Βενιζέλος τα χαρακτήρισε, εξυπηρετούσαν περισσότερο το κεφάλαιο, παρά τους εργάτες, ωστόσο προσδίναν, με την κατάλληλη προπαγάνδα, την αίγλη ενός σπουδαίου αναμορφωτή στον ηγέτη των φιλελευθέρων και πρωθυπουργό και στο κόμμα του τον τίτλο του πιο προοδευτικού ελληνικού πολιτικού σχηματισμού, πράγμα που μπορούσε να μεταφραστεί σε προσέλκυση μεγάλης εκλογικής πελατείας ανάμεσα στα εργαζόμενα στρώματα του πληθυσμού.
Ο παρεμβατικός ρόλος του Βενιζέλου ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία τον τοποθετεί στο βάρθρο του κοινωνικού συμβιβαστή και των ειρηνοποιών και όχι του επαναστάτη και αναμορφωτή. Οι συντηρητικές αστικές απόψεις του αποτελούσαν το απαρασάλευτο κοινωνικό πιστεύω του. Είναι χαρακτηριστικό απ΄ αυτή την άποψη ότι, ενώ μίλησε με το πιο πάνω πνεύμα για το εργατικό ζήτημα στο Βόλο το 1920, κάπου 11 χρόνια αργότερα πάλι ως πρωθυπουργός της Ελλάδας στη συνεδρίαση στις 4 του Μάρτη 1938, της Γερουσίας, υποστήριξε επίσης συντηρητικές απόψεις, εκθέτοντας την γνώμη του για την ανάγκη ή όχι λειτουργίας κομμάτων, που να αντιπροσωπεύουν τις μεγάλες τάξεις των εργαζομένων.
Συνεπής με την πολιτική του να κατευνάζει κάθε διέγερση, να ανατρέπει στο μέτρο του δυνατού κάθε κοινωνικό κλονισμό, να βάνει φραγμούς στην επαναστατική οργάνωση των εργαζομένων όχι μόνο απαγόρευσε με νόμο κάθε συνδικαλιστική οργάνωση των δημοσίων υπαλλήλων σε ομοσπονδίες και συνομοσπονδίες και κάθε συσπείρωσή τους με τους εργάτες αλλά και κατοχύρωσε νομοθετικά το αστικό καθεστώς και κήρυξε ουσιαστικά εκτός νομού τη δράση των κομμουνιστών. Η ψήφιση από την κοινοβουλευτικά παντοδύναμη κυβέρνηση Φιλελευθέρων το 1929 του νόμου 4229 περί προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος (περί ιδιωνύμου αδικήματος) δεν βρίσκεται σε αντίθεση με την όλη πολιτική θεωρία και πράξη του Βενιζέλου όπως επιχειρούν μερικοί να την παρουσιάσουν, αλλά σε πλήρη αρμονία.
Αλλά αν ο Βενιζέλος ήταν κοινωνικά συντηρητικός, στη μακρόχρονη σταδιοδρομία του παρέμεινε πολιτικά φιλελεύθερος, πεπεισμένος κοινοβουλευτικός δημοκράτης και ανυποχώρητα αντιδικτατορικός. Θεωρούσε την κοινοβουλευτική δημοκρατία παρά τις αδυναμίες και ελλείψεις της, το καλύτερο δυνατόν πολίτευμα και έμεινε αμετάπειστος στις προτροπές των φίλων του να επιβάλει δικτατορία. Σε αγόρευσή του στη Γερουσία επανέλαβε την αρνητική απάντηση που είχε δώσει σε φίλους που του είχαν υποδείξει να εγκαθιδρύσει δικτατορία.
Το να γίνει δικτάτορας, είπε, το θεωρούσε αμάρτημα στον τόπο και έγκλημα για τον εαυτό του.
Προικισμένος πολιτικός και ικανός διπλωμάτης ήξερε να μην συγχέει τα δρακόντεια μέτρα εσωτερικής πολιτικής με τις εξωτερικές σχέσεις, τις εσωτερικές αποκλειστικότητες και τους κοινωνικούς αφορισμούς με την εθνική ανάγκη να μην κλείνει τις πόρτες σε καμιά χώρα και αντίθετα να προάγει με όλες τις οικονομικές σχέσεις.
Μετά την αποτυχία του στις εκλογές του 1920 όπου και το κόμμα του συντρίβεται κυριολεκτικά και ο ίδιος προσωπικά δεν εκλέγεται βουλευτής θα αποσυρθεί από την πολιτική και θα φύγει στο εξωτερικό.
Για σύντομο χρονικό διάστημα το 1924 θα αναμειχθεί πάλι ενεργά στην πολιτική ζωή της Ελλάδας οπότε θα εκλεγεί πρόεδρος της Συνταχτικής Εθνοσυνέλευσης και θα αναλάβει πρωθυπουργός. Αλλά θα διαφωνήσει γρήγορα με τους παλιούς πολιτικούς φίλους του, που έχουν ανεξαρτοποιηθεί και ιδρύσει πολλά μικρότερα κόμματα και θα φύγει πάλι στο εξωτερικό ως ιδιώτης. Θα γυρίσει το 1928 και στις εκλογές του Αυγούστου θα εξασφαλίσει μεγάλη κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Θα υποσχεθεί προεκλογικά ότι θα κάμει αγνώριστη την Ελλάδα αλλά μέσα στη δίνη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που άρχισε σε λίγο ο Ελληνικός λαός δοκιμάστηκε σκληρά.
Το βιοτικό επίπεδο, ιδίως των λαϊκών μαζών, εργατών, αγροτών κατά πρώτο λόγο θα υποβιβαστούν σημαντικά και νέα φορολογικά βάρη που επιβλήθηκαν. Την περίοδο αυτή της κοινοβουλευτικής παντοδυναμίας του ο Βενιζέλος θα αναπτύξει μεγάλη διπλωματική δραστηριότητα. Θα αναλάβει την πρωτοβουλία της Ελληνοτουρκικής προσέγγισης και θα υπογράψει με τον Κεμάλ Ατατούρκ στην Άγκυρα το Σύμφωνο Φιλίας Ελλάδας και Τουρκίας. Ήταν μια πράξη θετική και τολμηρή που φανέρωνε ικανότητα πολιτικού ρεαλισμού. Το ίδιο όμως δεν μπορεί να πει κανείς για το σύνολο της εξωτερικής του πολιτικής. Το αντίθετο μάλιστα και για δυο σοβαρούς ρόλους. Πρώτο γιατί βιάστηκε και υπόγραψε σύμφωνο φιλίας με τη φασιστική Ιταλία του Μουσολίνι. Και δεύτερο γιατί και σαν πρωθυπουργός και αργότερα σαν αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης θα κάνει το παν για να αποδυναμώσει το Βαλκανικό Σύμφωνο. Αυτός που το 1910-11 είχε πρωτοστατήσει στην πραγμάτωση της Βαλκανικής συνεργασίας και μάλιστα με μορφή συμμαχίας, φοβήθηκε μετά ένα σταθερό σύμφωνο ισχυρής ενότητας των βαλκανικών χωρών για την από κοινού απόκρουση των δεινών τους απειλούσαν. Κι οι κίνδυνοι αυτοί προέρχονταν, όπως απόδειξε η ζωή μόνο από τα φασιστικά κράτη. Και όμως ο Βενιζέλος επέμεινε όσο κανείς άλλος Έλληνας πολιτικός να μην έχει ισχύ το Βαλκανικό Σύμφωνο απέναντι στην απειλή από τη φασιστική Ιταλία. Αλλά ούτε στην εσωτερική του πολιτική ευτύχησε ο Βενιζέλος περισσότερο. Γι΄ αυτό στην τετραετία 28-32 θα εξασθενίσει πολύ η κοινοβουλευτική δύναμη του κόμματος των φιλελευθέρων και στις εκλογές του Μαρτίου 1933 θα καταψηφιστεί. Οι στρατιωτικοί φίλοι του με επικεφαλής το στρατηγό Πλαστήρα θα αντιδράσουν με στρατιωτικό κίνημα το οποίο απέτυχε. Σε λίγους μήνες, στις 6 του Ιούνη 1933, στη λεωφόρο Κηφισίας θα γίνει η 8η στη σειρά αλλά η πιο σοβαρή και τελευταία απόπειρα της ζωής του. Τα αλεξίσφαιρα τζάμια του αυτοκινήτου θα σώσουν για άλλη μια φορά το Βενιζέλο. Ψυχή και εγκέφαλος της δολοφονικής απόπειρας ήταν ο διευθυντής της Αστυνομίας και κορυφαία στελέχη του κυβερνητικού λαϊκού κόμματος.
Η παράταξη των παλαιο-δημοκρατικών με την καθοδήγηση Βενιζέλου – Πλαστήρα θα απαντήσει στις επιθέσεις των φιλομοναρχικών με νέο στρατιωτικό κίνημα την 1η του Μάρτη του 1935.
Και το κίνημα αυτό είχε αποτυχία με αποτέλεσμα να επιταχυνθεί η διαδικασία κατάλυσης της δημοκρατίας. Οι ξένοι ιμπεριαλιστικοί κύκλοι και η εσωτερική αντίδραση που μεθόδευσαν από χρόνια τη μοναρχική παλινόρθωση βρήκαν την ευκαιρία για να χτυπήσουν τις δημοκρατικές κατακτήσεις του ελληνικού λαού, και μεθόδευσαν ψήφισμα να επιστρέψει ο Βασιλιάς Γεώργιος ο Β΄. Σε λίγους μήνες ο Βενιζέλος θα γράψει την τελευταία πράξη της ζωής του. Τον οριστικό συμβιβασμό του με την Ελληνική δυναστεία με το περίφημο εκείνο γράμμα που έστειλε από το Παρίσι στο φίλο του Ρούσο που κατέληγε με το… «Από μέσα από την καρδιά μου αναφωνώ. Ζήτω ο Βασιλεύς! Ο Βενιζέλος πέθανε στο Παρίσι στις 18 του Μάρτη του 1936.
Μερικές δεκαετίες μετά, φιλελεύθεροι και μοναρχικοί θα αναγνωρίσουν ομόφωνα ότι ο Βενιζέλος υπήρξε μεγάλος εθνικός ηγέτης. Στην πραγματικότητα όμως ήταν μεγάλος, και προικισμένος πολιτικός ηγέτης της αστικής τάξης της Ελλάδας.
Βιβλιογραφία: Η Ελλάς του 1912-20 Στέφανου Ι. Στεφάνου.
Ο Βενιζέλος όπως τον έζησα Κ. Τσάτσου, Γ. Μαύρου, Ευ. Αβέρωφ.
Ο Βενιζέλος σήμερα Μ. Μπίστη, Ελευθέριος Βενιζέλος, Δημ. Πουρναρά.
